بر اساس مقرّرات اداری، انجام تحقیق در معاونت پژوهش موسسه امام خمینی(ره) منوط به تکمیل جزوه‌ای است که به نام «طرح تحقیق» شناخته می‌شود. در این نوشتار معیارهای مورد قبول برای تکمیل جزوه مذکور ارائه شده است.
1. عنوان تحقیق
معیار: تصویری واضح از محتوای تحقیق ارائه کند.
راه‌کارها:
1. مختصر باشد.
2. اجمال و ابهام نداشته باشد.
3. ابعاد مختلف مسئله را منعکس کند.
4. ادبی (مجاز، استعاره و تشبیه) نباشد.
5. علمی و تخصّصی باشد.
6. در قالب جمله نباشد.
7. فارسی باشد (مگر آن که واژه انتخابی، اصطلاحی تخصّصی باشد که در رشته علمی مربوطه رواج دارد.)
مثال: بررسی «تعدّد قرائت‌ها از دیدگاه آیات و روایات»
2. واژگان کلیدی
معیار: واژگانی که نقش اساسی در تحقیق دارند.
راه‌کارها:
1. واژه‌ای که در پرسش اصلی به کار رفته است.
2. اصطلاحی فنّی و تخصّصی که در اکثر صفحات تحقیق به کار رفته است.
3. نام متفکّری است که دیدگاه او، محور بررسی‌های تحقیق است.
4. عنوان یک نظریه، روی‌کرد یا مسئله علمی است.
5. نام یک اثر علمی است که محتوای آن محور بررسی‌های تحقیق است.
مثال: معاد جسمانی، برزخ، تناسخ، صدرالمتالهین، الحکمه المتعالیه.
3. پرسش اصلی و پرسش‌های فرعی تحقیق
معیار: مسئله اصلی که با انجام تحقیق در صدد یافتن پاسخی برای آن هستید، پرسش اصلی است و پرسش‌های فرعی مسائلی است که پاسخ به پرسش اصلی منوط به پاسخ‌گویی به آنها باشد.
راه‌کارها:
1. برای رسیدن به پرسش‌های فرعی می‌توان با تمرکز بر پرسش اصلی آن را به چند پرسش جزئی تحلیل کرد.
2. ممکن است پرسش اصلی، پرسش‌های فرعی بسیاری داشته باشد، در این میان تنها پرسش‌هایی را به عنوان پرسش فرعی انتخاب کنید که ارتباط نزدیک و مستقیم با پرسش اصلی دارند و پاسخ به سایر پرسش‌های فرعی را در قالب پیش‌فرض‌های تحقیق بیان کنید.
3. در طرح پرسش‌های فرعی نظم و ترتیب منطقی میان آنها را رعایت کنید.
4. پرسش‌های تحقیق را یک به یک و در قالب جملات پرسش ذکر کنید.
مثال: قضایای ترکیبی پیشینی چگونه ممکن هستند؟ (پرسش اصلی) قضیه چیست؟ (پرسش فرعی 1)، قضیه ترکیبی چیست؟ (پرسش فرعی 2)، قضیه پیشینی چیست؟ (پرسش فرعی 3)، امکان یک قضیه به چه معنا است؟ (پرسش فرعی 4)
4. پیشینه تحقیق
معیار: منظور از پیشینه تحقیق، ارزیابی آثار مشابه درباره پرسش اصلی تحقیق است.
راه‌کارها:
1. مشخصات انتشاراتی اثر مورد نظر به صورت دقیق درج گردد.
2. توصیفی کوتاه از مباحث اثر ارائه شود.
3. گزارشی اجمالی از مباحث اثر که به پرسش اصلی تحقیق مربوط می‌گردد، ذکر شود.
4. محتوای مباحث مربوطه ارزیابی شود.
5. برای ارزیابی منبع مذکور نخست نقاط مثبت آن بیان گردد و سپس نقاط ضعف آن ذکر شود. (اثر مذکور تا چه اندازه به این پرسش پرداخته و آیا در پاسخ‌گویی به پرسش اصلی موفّق بوده است؟)
6. در ارزیابی آثار ترتیب زمانی رعایت گردد.
7. گاهی پرسش اصلی تحقیق، پرسشی کاملاً ابتکاری است. در این صورت در نگارش پیشینه تحقیق بر آن دسته از منابع تمرکز شود که ارتباط تنگاتنگی با پرسش اصلی تحقیق دارند.
5. ضرورت تحقیق
معیار: دلیل‌هایی که نشان دهد انجام این تحقیق امری لازم است.
راه‌کارها:
1. در صورتی که خلا علمی وجود دارد می‌توان از وجود خلا علمی به عنوان یکی از دلیل‌های ضرورت انجام تحقیق یاد کرد.
2. در صورتی که روی‌کردی جدید در بررسی پرسش اصلی برگزیده‌اید، می‌توان مناسب بودن روی‌کرد جدید به مسئله را دلیلی بر ضرورت انجام تحقیق دانست.
3. اهمیّت نتایج تحقیق می‌تواند به عنوان یکی از دلیل‌های ضرورت انجام آن تلقی گردد.
6. روش تحقیق
معیار: بیان چگونگی انجام مراحل مختلف تحقیق شامل گردآوری اطلاعات، ارزیابی اطلاعات، و داوری در تحقیق.
راه‌کارها:
1. بخش‌های مختلف تحقیق (گردآوری اطلاعات، ارزیابی اطلاعات، داوری) از یک‌دیگر متمایز گردد.
2. روش تحقیق متناسب با هر بخش به خوبی توضیح داده شود.
3. در صورتی که روش‌های مختلفی برای انجام برخی از بخش‌های تحقیق وجود دارد، ولی محقّق روش خاصّی را برگزیده، دلیل انتخاب روش مذکور را بیان کند.
7. فرضیه تحقیق (اختیاری)
معیار: پاسخ حدسی و اوّلیّه به پرسش اصلی تحقیق را فرضیه تحقیق می‌نامند.
راه‌کارها:
1. برای دست‌یابی به پاسخ حدسی و اوّلیه نیاز به مطالعات گسترده و دقیق است.
2. در طرح فرضیه جوانب و ابعاد مختلف مسئله در نظر گرفته شود.
3. در مواردی که محقّق برای پرسش‌های فرعی خود نیز فرضیه‌هایی در نظر دارد، می‌تواند آنها را در قالب فرضیه‌های فرعی ذکر کند.
مثال: قضایای ترکیبی پیشینی قضایای هستند که ناظر به واقع هستند و تجربی نیستند. (فرضیه اصلی)، قضیه جمله‌ای است که احتمال صدق و کذب دارد. (فرضیه فرعی 1)، قضیه ترکیبی قضیه ناظر به واقع است. (فرضیه فرعی 2)، قضیه پیشینی قضیه غیر تجربی است. (فرضیه فرعی 3)، قضیه ترکیبی پیشینی صادق است. (فرضیه فرعی 4).
8. هدف تحقیق
معیار: مقصود محقّق از انجام این تحقیق
راه‌کارها: اگر چه هدف اصلی شما از انجام تحقیق یافتن پاسخی برای پرسش اصلی است ولی یافتن پاسخ پرسش اصلی نیز در راستای هدف دیگری است که هدف انجام تحقیق شمرده می‌شود. برای توضیح هدف تحقیق می‌توانید به این پرسش‌ها پاسخ دهید:
1. آیا انجام این تحقیق مقدمه‌ای است تا به مسئله دیگری بپردازید؟
2. آیا مقصود شما از انجام این تحقیق حلّ یک مسئله بنیادی است تا از نتایج آن در تحقیقات کاربردی استفاده شود؟
3. آیا منظور شما از انجام این تحقیق طرح یک دیدگاه جدید در رشته علمی مربوطه است؟
مثال: هدف من از انجام تحقیق «دیدگاه اسلام درباره آزادی»، ارائه دیدگاه قرآن در زمینه یکی از مسائل مهمّ جامعه است، که خلا وجود منبعی در این زمینه احساس می‌شود.
9. کاربرد تحقیق
معیار: نتایجی که این تحقیق می‌تواند داشته باشد و استفاده‌هایی که می‌توان از نتایج آن به عمل آورد.
راه‌کارها:
1. برای بیان کاربردهای تحقیق بررسی کنید که آیا می‌توان از پاسخ به پرسش اصلی برای حلّ مسائل دیگر علمی استفاده کرد؟
2. در بیان کاربردها هم به کاربردهای علمی توجّه کنید و هم به کاربردهای عملی.
3. در توضیح کاربردها، هم کاربردهای مستقیم را در نظر آورید هم کاربردهای غیرمستقیم.
مثال: می‌توان نتایج تحقیق «قلمرو آزادی فردی در قرآن» را برای مراجع قانون‌گذار ارسال کرد تا از آن برای تدوین قوانین استفاده کنند. هم چنین می‌توان از آن در تدوین متون درسی دانشگاه بهره گرفت.
10. ساختار تحقیق
معیار: توصیف چینش و نظام بخش‌ها یا فصل‌های تحقیق
راه‌کارها:
1. چینش بخش‌ها و فصل‌های تحقیق متاثر از ترتیب منطقی پرسش‌های فرعی است.
2. برای بررسی هر یک از پرسش‌های فرعی معمولاً یک فصل در نظر گرفته می‌شود.
3. معمولاً آخرین فصل برای بیان نتایج تحقیق در نظر گرفته می‌شود.
4. در صورت بالا بودن حجم تحقیق، هر چند فصل در ضمن یک بخش قرار می‌گیرد ولی شماره فصل‌ها به صورت مسلسل خواهد بود. برای مثال اگر پنج فصل اول در ضمن بخش اول گنجانده شده، بخش دوم با فصل ششم آغاز خواهد شد.
11. منابع تحقیق
معیار: فهرستی از مهم‌ترین منابعی که در انجام تحقیق از آنها استفاده خواهد شد.
راه‌کارها:
1. در انجام تحقیق حتی‌المقدور از منابع دست اول استفاده کنید. در بررسی دیدگاه یک متفکّر منابعی دست اول محسوب می‌شوند که اثرِ خودِ متفکّر باشد، به زبانِ متفکّر باشد، به نحوی به تایید متفکّر رسیده باشد. در مقابل منبع دست دوم منبعی است که اثر شارحان، مفسّران، معاصران یا همفکران آن متفکّر باشد، ترجمه اثری از آثار آن متفکّر باشد، به تایید آن متفکّر نرسیده باشد، در صحت انتساب آن به متفکّر مذکور تردید وجود داشته باشد.
2. در ذکر مشخّصات کتاب‌شناختی از این قاعده پیروی کنید:
کتاب: نام خانوادگی، نام، عنوان کتاب، مترجم/محقّق/مصحّح، محل نشر: ناشر، سال نشر، نوبت چاپ، تعداد جلد، جلد مورد نظر.
مقاله: نام خانوادگی، نام، عنوان مقاله، مترجم، عنوان نشریه، شماره مسلسل، سال نشر، شماره، تاریخ، صفحات درج مقاله.
مثال: کتاب: مصباح یزدی، محمدتقی، خودشناسی برای خودسازی، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1376 ه. ش.
مقاله: مصباح یزدی، محمدتقی، «فلسفه سیاست (1) مفهوم‌شناسی و روش‌شناسی»، معرفت فلسفی 14، سال چهارم، شماره دوم، زمستان 1385، صص 27ـ11.
12. زمان اجرای تحقیق
معیار: ارائه جدول زمانی از مدت زمان لازم برای انجام تحقیق.
راه‌کارها:
1. می‌توان با تمرکز بر هر یک از فصل‌ها، فرصتی، برای مثال سه ماهه، را برای انجام آن در نظر گرفت. برای مثال اگر تحقیق مشتمل بر پنج فصل است فرصتی پانزده ماهه را برای انجام آن در نظر گرفت.
2. در مواردی که تحقیق زیر نظر یکی از اساتید اجرا می‌شود، لازم است فرصتی را برای اظهار نظر استاد مربوطه در نظر گرفت. علاوه بر این فرصتی نیز برای اعمال اصلاحات احتمالی پیش‌بینی کرد.
3. لازم است در زمان‌بندی تحقیق، فرصت احتیاطی برای انجام کارهای غیرقابل پیش‌بینی که مانع انجام تحقیق می‌شود در نظر گرفت. برای مثال دو هفته در هر سه ماه.
مثال: برای مثال انجام تحقیقی که به فرصت دو ماهه نیاز دارد، با پیش‌بینی زمان لازم برای اظهار نظر استاد مربوطه و فرصت احتیاطی دو ماه و نیم خواهد بود.