جامعه‌شناسی تربیت دینی

نقش تربیتی نهادهای اجتماعی در تحقق جامعه دینی

عبدالرضا ضرابی

كتاب جامعه‌شناسی تربیت دینی (نقش تربیتی نهادهای اجتماعی در تحقق جامعه دینی) اثر محقق ارجمند جناب آقاي عبدالرضا ضرابي توسط انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) در قالب 496 صفحه رقعي در تابستان 1398 منتشر شد كه در ادامه معرفي كتاب در اختيار علاقمندان قرار مي‌گيرد:

دانشمندان و جامعه‌شناسان تعاريف مختلفی دربارۀ جامعه‌شناسی به دست داده‌اند که نتايج همۀ آنها نشان می‌دهد موضوع محوری جامعه‌شناسی «تعامل اجتماعی» است. تعامل اجتماعی شامل تعامل با فرهنگ‌ها و مؤسسات و نهادهای دیگرِ اجتماعی است. بنابراين می‌توان جامعه‌شناسی را مطالعۀ رفتار و روابط انسانی در محيط‌های اجتماعی تعريف کرد.

«جامعه‌شناسی تربيتی» شاخه‌ای از جامعه‌شناسی و ترکيبی از «جامعه‌شناسی و تعليم و تربيت» است. جامعه‌شناسی تربيتی تأکيد می‌کند بر اینکه هدف‌های جامعه‌شناسی بايد از طريق فرايندهای تربيتي کسب شود.  جامعه‌شناسی تربيتی دانشي است که به بررسی فعاليت‌های اجتماعی، گروه‌های انسانی، مؤسسات اجتماعی و نهادهای ديگری می‌پردازد که به نيازهای تربيتی پاسخ مي‌دهند.

جامعه‌شناسی تربيت دينی رابطه و کارکرد متقابل جامعه (نهادهای جامعه) و تربيت دينی را بررسی می‌کند. به عبارت ديگر، اين دانش از طرفی هدف‌های جامعه‌شناسی را در فرايند تربيت دينی جست‌وجو می‌کند و از ديگر سوي تأثير تربيت دينی را در جامعه مشخص می‌سازد. مسلّم است که جامعه‌شناسی تربيت دينی به تربيت دينی انسان از منظر اجتماعی می‌پردازد؛ خواه جامعه خود نيز بر پايۀ مبانی دينی شکل گرفته باشد، خواه چنين نباشد.

آنچه تحت عنوان «جامعه‌شناسی تربيت دينی» در اين کتاب مطرح است، پاسخی است به اين پرسش اساسی:

«نقش و جايگاه نهادهای اساسی جامعه در ترويج تربيت دينی و در نتيجه تحقق جامعۀ دينی چيست و چگونه می‌توان به جامعۀ ايدئال دينی‌ای دست یافت که بر مبانی و معارف دينی و توحيدی بنيان گرفته باشد و احکام و آموزه‌های الهی در آن اجرا شود؟»

شيوۀ ما در پاسخ به پرسش بالا اين بوده است که پس از تبيين مفاهيم اساسی مورد بحث مانند جامعه، نهاد، تربيت، دين و تربيت دينی، ابتدا تصويری از جامعۀ دينی ترسيم کنيم؛ سپس مقصودمان را از تربيت دينی به‌تفصيل شرح دهیم و اهداف و اصول آن را با رويکردی اسلامی تبيين کنیم؛ آن‌گاه جايگاه و نقش نهادهای اساسی جامعه يعنی خانواده، آموزش، اقتصاد و سياست (حکومت) را در ترويج تربيت دينی که به تحقق جامعۀ دينی خواهد انجاميد، بررسی کنیم.

در جمع‌بندي نهايي مي‌توان گفت رسالت اساسي پيامبران و اوليای الهي تربيت انسان کامل است. تلاش ایشان براي تشکيل جامعۀ ديني نيز به‌منظور تحقق اين هدف مهم بوده است. ساختار جامعۀ ديني، افزون بر ولايي بودن حکومت در آن، همانند هر جامعه‌اي، متشکل از نهادهايي است که مي‌باید افزون بر وظايف و مسئوليت‌هايي که براي آنها تعريف شده است، براي تحقق اهداف جامعۀ ديني و هدف اصلي آن، در تعامل و هماهنگی با يکديگر، همکاري کنند؛ زيرا هريک از اين نهادها (به‌ويژه نهادهاي اصلي جامعه) براي دستيابي به رشد و کمال مادي و معنوي جامعۀ خود، مکمل يکديگرند. هيچ نهادي به‌تنهايي و فارغ از تعامل با نهادهاي ديگر قادر به رساندن جامعه به هدف والاي خود نيست.

مسئوليت اساسي خانواده توليد و تربيت نسل است، و اين تربيت، با توجه به گسترش جامعه و نيازمندي‌هاي فراوان آن، بدون همکاري و تعامل با نهاد آموزش و پرورش امکان‌پذير نيست؛ زيرا بخش بسيار بزرگی از وظايف تربيت نسل‌ها را آموزش و پرورش بر عهده دارد. ازطرفي، هم نهاد خانواده و هم نهاد آموزش و پرورش، براي دوام و استمرار و ثبات خود نيازمند برآورده شدن نيازهاي مادی‌اند. در اينجا نهاد حکومت با تنظيم سياست‌ها و خط‌مشي‌هاي صحيح اقتصادي، ملتزم به برآوردن اين نيازهاست تا متقابلاً براي پيشبرد اهداف خاص خود و رشد و توسعۀ همگاني، از وجود نيروهاي خلاق و تربيت‌شدۀ متعهد و متخصص ـ که حاصل تعامل خانواده و آموزش و پرورش است ـ در زمينه‌هاي مختلف بهره برد. تأثير سياست‌ها و عملکرد نهادهاي اقتصادي در حکومت و نيز عملکرد حکومت در زمينه‌هاي اقتصاد خرد و کلان و بين‌الملل، لزوم همکاري و تعامل اين دو نهاد را بيش از پيش روشن مي‌کند.

بدين ترتيب روشن مي‌شود که اولاً جامعه بدون وجود نهادها شکل نمي‌گيرد؛ ثانياً نهادها به‌تنهايي قادر به ادامۀ حيات نيستند و لازم است در تعامل با يکديگر به حفظ و استمرار هم کمک کنند؛ ثالثاً جامعه زماني سمت و سوي ديني می‌گیرد و در مسیر هدف غايي تربيت يعني رضوان و قرب الهي حرکت مي‌کند که نهاد‌هاي آن در تعاملی سازنده و سيستماتيک، به وظايف ديني، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي خود به‌نحواحسن عمل کنند. بنابراين اگر هريک از نهادها به هر دليلي از وظايف اساسي خود سر باز زند يا تصميم بگيرد بدون تعامل با دیگر نهادها به راه خود ادامه دهد، به خود و ساير نهادها آسیب خواهد رساند و در مسير تحقق جامعۀ ديني انحراف يا سستي ايجاد خواهد کرد.

 

خريد الكترونيكی كتاب و دانلود فهرست و مقدمه كتاب در Eshop.iki.ac.ir

 

فهرست مطالب كتاب

پيشگفتار

بخش اول: کليات و مفاهيم

فصل اول: مفاهيم اساسی

مقدمه

جامعه

جامعه در قرآن

کارکردهای جامعه

الف) کارکردهای عمومی جامعه

ب) کارکردهای اختصاصی جامعه

جامعه‌پذيری

نهاد و نهاد اجتماعي

ضرورت وجود نهاد در جامعه

تعريف نهاد

تفاوت نهاد اجتماعی با سازمان

ويژگی‌های نهاد

کارکرد نهاد

کارکرد پنهان و آشکار

کارکرد مثبت و منفی

انواع نهادهاي اجتماعي

تربيت

تربيت و جامعه

دين

دين در نگاه اسلام

دين از منظر جامعه‌شناسي

تربيت ديني

فصل دوم: جامعۀ ديني؛ مباني، اهداف و راه‌هاي تحقق آن

مقدمه

تاريخچه و ماهيت جامعۀ ديني

مقايسۀ جامعۀ ديني و غيرديني

تعريف جامعۀ ديني

مباني جامعۀ ديني

1. توحيد

2. عدل و احسان

3. امام‌‌‌محوري (ولايت‌محوری)

4. اخلاق‌محوري

5. حق‌مداري

6. ايمان ديني

7. خردگرايي

8. تدبير الهي امور

9. قانون‌محوري

10. کمال‌جويي

11. عزت‌خواهي و کرامت‌مداري

12. علم و معرفت

13. آزادي

14. وحدت‌گرايي

اهداف جامعۀ ديني (اسلامي)

شئون و ويژگي‌هاي جامعۀ ديني (اسلامي)

1. شئون جامعۀ ديني (اسلامي)

2. ويژگي‌هاي جامعۀ اسلامي

راه‌هاي تحقق جامعۀ آرماني اسلامي

فصل سوم: تربيت ديني

مقدمه

تربيت ديني

تربيت ديني و رابطۀ آن با ساير ابعاد

ويژگي‌هاي تربيت ديني

وظيفۀ تربيت ديني در جامعه

غايت تربيت ديني

تفاوت تربيت ديني و تربيت مطلق (غيرديني)

اصول تربيت ديني

1. اصل هم‌گرايي

2. اصل انطباق با اسلام

3. اصل جامع‌نگري

4. اصل تناسب و اعتدال

5. اصل تدريج

6. اصل استمرار

7. اصل اولويت

8. اصل تدبير و مديريت

بخش دوم: نهادهاي اجتماعي و نقش تربيتي آنها در تحقق جامعۀ ديني

مقدمه

فصل چهارم: نهاد خانواده و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

اهميت خانواده

خانواده در اسلام

جايگاه خانواده در جامعۀ ديني

جايگاه انسان در نظام هستي

اصول اسلام در نگرش به خانواده

1. اصل خليفۀ خدا بودن انسان

2. اصل هدفمند بودن هستي

3. اصل تناسب تکوين و تشريع

4. اصل اشتراک زن و مرد در انسانيت

5. اصل تعامل و همکاري

6. اصل مکمل بودن زن و مرد

7. اصل تقدس خانواده

8. اصل محور بودن اخلاق در خانواده

نقش و مسئوليت‌هاي خانواده

1. پي‌ريزي بنيان‌هاي شخصيتي

2. محبت و صميمیت

3. جامعه‌پذيري

4. تربيت

5. نظام کنترل اجتماعي

6. امنيت جامعه

7. تعليم و فرهنگ‌سازي

چگونه تربيت کنيم؟

فصل پنجم: نهاد آموزش و پرورش و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

مقدمه

مفهوم آموزش و پرورش

1. آموزش

2. پرورش

رابطۀ آموزش و پرورش

مهم‌ترين تفاوت‌های آموزش و پرورش

3. آموزش و پرورش

اهداف آموزش و پرورش

1. اهداف‌ اعتقادي

2. اهداف‌ اخلاقي‌

3. اهداف‌ علمي ـ ‌آموزشي

4. اهداف‌ فرهنگي ـ هنري

5. اهداف‌ اجتماعي

6. اهداف‌ زيستي‌

7. اهداف‌ سياسي‌

8. اهداف‌ اقتصادي

کارکردهاي آموزش و پرورش

کارکردهاي عمومي آموزش و پرورش

تأثير آموزش و پرورش در زندگي انسان

نقش تربيتي آموزش و پرورش در تحقق جامعۀ ديني

اهداف نهاد آموزش و پرورش در جامعۀ ديني

فصل ششم: نهاد اقتصاد و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

مقدمه

مفهوم اقتصاد

نظام اقتصادي اسلام

تفاوت نظام اقتصادي اسلام با ساير نظام‌هاي اقتصادي

تجلي توحيد در اقتصاد

تجلي توجه به معاد در اقتصاد

تجلي عدل الهي در اقتصاد

ويژگي‌هاي نظام اقتصادي اسلام

اهداف نظام اقتصادي اسلام

1. امنيت اقتصادي

2. عدالت اقتصادي

3. رشد اقتصادي

نقش تربيتي نهاد اقتصاد در تحقق جامعۀ ديني

مؤلفه‌هاي اثرگذار اقتصادي در تحقق جامعۀ ديني

1. توليد

توليد طيب

عوامل توليد

عامل کار

کار به‌مثابۀ عامل تربيت

2. عامل سرمايه

3. مديريت

4. توزيع

عدالت اجتماعي: لازمۀ نظام توزيع اسلامي

شيوه‌هاي از بين بردن فاصلۀ طبقاتي

5. مصرف

بايسته‌های مصرف در اسلام

رزق حلال و تربيت ديني

مصرف و انفاق

تأثير تربيتي نهاد اقتصاد در انسان

فصل هفتم: نهاد سياست (حکومت) و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

مقدمه

مفهوم سياست

تعریف لغوی سیاست

تعريف اصطلاحي سياست

سياست در انديشۀ اسلام و متفکران اسلامي

ضرورت حکومت در اسلام

هدف از تشکيل حکومت در اسلام

ويژگي‌هاي سياست و حکومت از نظر اسلام

کارکردهاي نهاد سياست

1. برقراري نظم و امنيت

2. ايجاد وحدت

3. تحقق عدالت اجتماعي

4. ظلم‌ستيزي

5. اصلاح ‌جامعه

6. جامعه‌پذيري سياسي

7. تربيت سياسي

تفاوت تربيت سياسي با جامعه‌پذيري سياسي

پيش‌نيازهاي تربيت سياسي

آثار و نتايج تربيت سياسي

8. تدبير امور اقتصادي

حکومت ديني و رسالت تربيتي

رابطۀ سياست (حکومت) و تربيت در اسلام

فصل هشتم: ارتباط شبکه‌اي نهادها و نقش تعاملي آنها در تحقق جامعۀ ديني

مقدمه

نظريۀ عمومي سيستم و نگرش سيستمي

سيستم چيست؟

مختصات جامعۀ ديني

1. تعامل نهاد خانواده و حکومت و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

نهاد خانواده

تبيين جايگاه نهاد خانواده در جامعۀ ديني

نقش و مسئوليت‌هاي خانواده در جامعۀ ديني

نهاد حکومت (سياست)

وظايف نهاد حکومت (سياست) در جامعۀ ديني

2. تعامل نهاد خانواده و آموزش و پرورش و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

نهاد آموزش و پرورش

آموزش و پرورش در جامعۀ ديني

نحوۀ تعامل نهاد خانواده و آموزش و پرورش

3. تعامل نهاد خانواده و اقتصاد و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

نهاد اقتصاد

اهداف اقتصادي در جامعۀ ديني

نقش نهاد خانواده در اقتصاد

تأثير نهاد اقتصاد در خانواده

4. تعامل نهاد آموزش و پرورش و سياست (حکومت) و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

5. تعامل نهاد آموزش و پرورش و اقتصاد و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

6. تعامل نهاد اقتصاد و سياست (حکومت) و نقش آن در تحقق جامعۀ ديني

هدف‌هاي مهم اقتصادي دولت

پيوست‌ها

پيوست 1: سياست‌هاي کلي خانواده

پيوست 2: جزئيات سند تحول بنيادين آموزش و پرورش

هدف‌هاي عملياتي و راهکارها

پيوست 3: تاريخچۀ اجمالي آموزش در اسلام

تحول در تعليم و تربيت

مراحل تعليم و تربيت

مراکز تعليم‌ و تربيت‌ آموزش‌ عالي

منابع

الف) کتاب‌ها

ب) نشريات

خريد الكترونيكی كتاب و دانلود فهرست و مقدمه كتاب در Eshop.iki.ac.ir