فلسفه و تاریخچۀ دانش علوم قرآن

آقای علی‌اوسط باقری سال 1346 در شهرستان زرندیه (زرند ساوه) به دنیا آمد. وی دارای مدرک حوزوی سطح چهار و خارج فقه و اصول و افزون بر آن دارای مدرك دکترای تخصصی علوم قرآنی است.

بیشتر آثار نویسنده در حوزۀ علوم قرآنی است.

از آثار وی می‌توان به چاپ بیش از 6 مقاله در مجلات علمی‌ـ پژوهشی و علمی‌ـ ترویجی اشاره کرد.

برای مشاهده صفحه شخصی ایشان اینجا كلیك كنید.

 مقدمه

فصل اول فلسفۀ علوم قرآن

درس اول: معنا و چگونگی پیدایش علوم قرآن

مقدمه

كاربردهای تعبیر «علوم القرآن»

1. كاربرد عام

2. كاربرد خاص

3. معنای اصطلاحی

پیشینۀ كاربرد ترکیبِ «علوم القرآن»

1. نخستین كاربرد ترکیبِ «علوم القرآن»

2. نخستین زمان ظهور علوم القرآن به معنای علمی مدون

مراحل دانش علوم قرآن

1. مراحل سه‌گانۀ علوم قرآن

2. نقد و بررسی

خاستگاه علوم قرآن

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس دوم: موضوع و قلمرو علوم قرآن

مقدمه

موضوع علوم قرآن

علت جمع بودنِ واژۀ «علوم» در «علوم القرآن»

گسترۀ علوم قرآن

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس سوم: دسته‌بندی مباحث علوم قرآن

مقدمه

نخستین دسته‌بندی مباحث علوم قرآن به دست امیر مؤمنان?

دسته‌بندی مباحث علوم قرآن در كتاب‌های كلاسیك

1. دسته‌بندی ابوعبید قاسم‌بن‌سلام هَرَوی (متوفای 224 قمری) در فضائل القرآن

نكاتی دربارۀ فضائل القرآن ابو‌عبید

2. دسته‌بندی جلال‌الدین بَلقینی (متوفای 824 قمری)

3. دسته‌بندی جلال‌الدین سیوطی (متوفای 911 قمری) در التحبیر و الاتقان

دسته‌بندی‌های جدید از علوم قرآن

1. دسته‌بندی‌های ناظر به علوم قرآن به معنای عام

الف) دسته‌بندی به لحاظِ متعلق (دسته‌بندی علامه طباطبایی)

ب) دسته‌بندی براساس كاربردهای اضافی واژۀ فلسفه

ج) تقسیم‌بندی علوم قرآن از نظرِ سنخ مطالعات قرآنی

2. دسته‌بندی‌ ناظر به دانش علوم قرآن (ساحت‌های چهارگانۀ مسائل علوم قرآن)

ملاحظاتی دربارۀ این دسته‌بندی

دسته‌بندی پیشنهادی علوم قرآن

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس چهارم: روش و فواید علوم قرآن

مقدمه

روش علوم قرآن

1. دسته‌بندی علوم از نظرِ روش تحقیق

2. چندروشی ‌بودنِ دانش علوم قرآن

الف) كاربرد روش نقلی (تاریخی) در علوم قرآن

یك. كاربرد روش نقلی در «تاریخ قرآن»

دو. كاربرد روش نقلی در «قرائات قرآن»

سه. كاربرد روش نقلی در «اسباب نزول»

ب) كاربرد روش عقلی (تحلیلی) در علوم قرآن

ج) كاربرد روش تحلیل ‌زبانی در علوم قرآن

یك. كاربرد روش تحلیل زبانی در «اصول و قواعد تفسیر قرآن»

دو. كاربرد روش تحلیل زبانی در «محكم و متشابه»

فواید شناخت علوم قرآن و ضرورت پرداختن به آن

1. اثبات الهی بودنِ قرآن کریم

2. اثبات اصالت متن قرآن

3. شناخت قرآن

4. توانایی دفاع از ساحت قرآن

5. نقش كلیدی علوم قرآن در تفسیر

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس پنجم: منابع و جایگاه علوم قرآن

مقدمه

منابع علوم قرآن

1. كتاب‌های علوم قرآنی

الف) تك‌نگاری‌ها

ب) كتاب‌های جامع

ج) كتاب‌های نسبتاً جامع

2. مقدمه‌های تفاسیر

3. متون تفاسیر

4. دانشنامه‌ها و دایرةالمعارف‌ها

5. كتاب‌های كلامی

6. كتاب‌های اصولی

7. متون حدیثی

8. كتاب‌های تاریخی

9. مجلات

رابطۀ علوم قرآن با دیگر علوم

1. علوم قرآن و تفسیر

2. علوم قرآن و كلام

3. علوم قرآن و اصول فقه

الف) حجیت ظواهر قرآن كریم

ب) بحث نسخ

4. علوم قرآن و فقه

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

فصل دوم سیر تاریخی و مهم‌ترین كتاب‌های علوم قرآن

درس ششم: نگاهی به سیر تاریخيِ دانش علوم قرآن (1)

مقدمه

آغاز نگارش‌های علوم قرآن (قرن نخست)

گسترش مباحث علوم قرآن (قرن دوم)

استمرار گسترش مباحث علوم قرآن و توجه به شبهات معاندان (قرن سوم)

نشاط در علوم قرآن (قرن چهارم)

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس هفتم: نگاهی به سیر تاریخيِ دانش علوم قرآن (2)

مقدمه

استمرار نشاط در علوم قرآن (قرن پنجم)

افول نگارش‌های علوم قرآن (قرن ششم)

ادامۀ افول علوم قرآن (قرن هفتم)

فزونی نگارش‌ها و ظهور نخستین نگارش جامع علوم قرآن (قرن هشتم)

ادامۀ نگارش‌ها و ظهور دومین كتاب جامعِ علوم قرآن (قرن نهم)

گرایش به ركود و خمودگی (قرن دهم)

كم‌فروغی و بی‌رونقيِ علوم قرآن (قرن یازدهم)

استمرارِ كم‌فروغی و بی‌رونقيِ علوم قرآن (قرن دوازدهم)

ركود علوم قرآن (قرن سیزدهم)

رونق و حركت پرشتابِ علوم قرآن (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم)

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس هشتم: معرفی برخی از مهم‌ترین كتاب‌های جامع و نسبتاً جامعِ علوم قرآن

مقدمه

البرهان فی علوم القرآنِ بدر‌الدین زركشی (متوفای 794 قمری)

الإتقان فی علوم القرآن نوشتۀ جلال‌الدین سیوطی (849ـ911 قمری)

1. مقایسۀ انواع الإتقان و البرهان

2. مقایسه‏ای میان بحث سبب نزول در البرهان و الإتقان

مناهل العرفان فی علوم القرآن نوشتۀ زرقانی (متوفای 1367 قمری)

زرقانی و اتهام به شیعه

البیان فی تفسیر القرآن از آیت‌الله خویی (1413 قمری)

گزارشی از برخی مباحث البیان

الف) اعجاز قرآن

ب) قرائات قرآن

ج) جمع قرآن

التمهید فی علوم القرآن تألیفِ آیت‌الله معرفت (متوفای 1385 شمسی)

نگاهی به مجلدات ده‌گانۀ التمهید

قرآن‌شناسی نوشتۀ آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

فصل سوم بررسی برخی مباحث علوم قرآن

درس نهم: اسباب نزول

مقدمه

پیشینۀ بحث از اسباب نزول

تعریف سبب نزول

فواید شناخت اسباب نزول

1. شناخت حكمت تشریع احكام

2. اختصاص حكم به موردِ نزول از نظرِ كسی كه خصوص سبب را معتبر می‌داند

3. دفع توهم حصر

4. شناخت مصادیق مبهمات قرآن

نقش اسباب نزول در فهم معنای آیات

آسیب‌شناسی روایات اسباب نزول

1. كم بودنِ روایات بیانگر اسباب نزول از طریق امامیه

2. ضعف سندی

3. وضع و دسّ

4. اجتهادی بودنِ اسباب نزولِ منقول

راه بهره‌گیری از روایات اسباب نزول

منحصر نبودن آیه به موردِ نزول

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس دهم: مبهمات القرآن

مقدمه

تعریف «مبهمات القرآن»

پیشینۀ بحث

اسباب ابهام در قرآن

1. رفع ابهام در آیۀ دیگر

2. روشن بودنِ مقصود از مبهم

3. پوشیده داشتنِ نام كسی برای به دست آوردنِ دل وی

4. بی‌فایده بودنِ تعیین مبهم

5. آگاهاندن بر عمومیتِ مطلب و اختصاص نداشتنِ حكمِ آیه به فردی خاص

6. بزرگداشت شخص با ذكر وصف كامل بدون ذكر نام وی

7. تحقیر و كوچك شمردنِ شخص با ذكر وصفِ بیانگر نقص

راه شناخت مصادیق مبهمات القرآن

ضرورت یا عدم ضرورتِ شناخت مبهمات قرآن

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس یازدهم: وجوه و نظائر

مقدمه

پیشینۀ وجوه و نظائر

1. وجوه قرآن در روایات

2. نگارش‌ها

نگاهی گذرا به كتاب‌های وجوه و نظائر و بررسی كاربرد «وجوه» و «نظائر» در آنها

1. الوجوه و النظائر فی القرآن نوشتۀ مقاتل‌بن‌سلیمان (متوفای 150 قمری)

2. الوجوه و النظائر فی القرآن الكریم نوشتۀ هارون‌بن‌موسی (درگذشته در حدود 170 قمری)

3. تحصیل نظائر القرآن از حكیم ترمذی (متوفای 320 قمری)

4. الوجوه و النظائر فی القرآن الكریم نوشتۀ ابو‌هلال عسكری (درگذشته پس از 395 قمری)

5. وجوه القرآن از اسماعیل‌بن‌احمد حیری (متوفای 431 قمری)

6. الوجوه و النظائر لألفاظ كتاب الله العزیز نوشتۀ ابوعبدالله دامغانی (متوفای 478 قمری)

7. نزهة الأعین النواظر از ابن‌جوزی (متوفای 597 قمری)

8. وجوه قرآن از حُبیش‌بن‌ابراهیم تفلیسی (درگذشته در حدود 600 قمری)

تعریف وجوه و نظائر

1. تعریف ابن‌جوزی

توسّع در معنای وجوه و نظائر

2. تعریف زركشی

الف) تعریف نخست (تعریف منتخب زركشی)

مراد از الفاظ متواطئ در تعریف نظائر

ب) تعریف دوم (تعریف ابن‌جوزی)

یك. نقد زركشی بر تعریف دوم (تعریف ابن‌جوزی)

دو. بررسيِ نقد زركشی بر تعریف دوم

3. تعریف برگزیده

رابطۀ وجوه و نظائر، و محكم و متشابه

بررسی دسته‌بنديِ آیت‌الله معرفت از وجوه و نظائر

1. وجوه محتملات معانی در كلمات اِفرادی

2. وجوه احتمالی در رابطه با جمله‌های كلامی

3. نظائر در كلمات اِفرادی

4. نظائر در جمله‌های تركیبی

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس دوازدهم: مكی و مدنی

مقدمه

پیشینۀ بحث

معیارشناسی مكی و مدنی

فواید شناخت مكی و مدنی

1. كمك برای بازشناسی آیات ناسخ و منسوخ

2. شناخت سیر تشریع و مراحل دعوت اسلامی

3. نقش‌آفرینی در فهم صحیح و شناختِ موردِ نزول آیات

راه‌های شناسایی سوره‌های مكی و مدنی

1. روایات معصومان (علیهم السلام)

2. نقل‌های تاریخی

3. تطبیق مضامین آیات با اوضاع و احوالِ پیش و پس از هجرت

بررسی روایات بیانگرِ تعداد و ترتیب سوره‌های مكی و مدنی

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

پیوست (روایات بیانگرِ تعداد و ترتیب سوره‌های مكی و مدنی)

1. تعداد و ترتیب سوره‌های مكی و مدنی طبق روایت منقول از پیامبر اعظم?

2. تعداد و ترتیب سوره‌های مكی و مدنی طبق روایات منقول از ابن‌عباس

الف) نقل عطاء

یک. سوره‌های مكی و ترتیب نزول آنها طبق روایت عطاء از ابن‌عباس

دو. سوره‌های مدنی و ترتیب نزول آنها طبق روایت عطاء از ابن‌عباس

ب) نقل‌های دیگر از ابن‌عباس و مقایسۀ آن با نقل عطاء

3. روایت بیهقی از عكرمه و حسن

4. سوره‌های مكی و مدنی در تنزیل القرآنِ قتاده

5. سوره‌های مكی و مدنی در تنزیل القرآنِ زهری

6. سوره‌های مكی و مدنی در روایتی از علی‌بن‌ابی‌طلحه

7. سوره‌های مكی و مدنی و اختلافی در نقل‌های بررسی‌شده

الف) سوره‌های مكی

ب) سوره‌های مدنی

ج) سوره‌های موردِ اختلاف

درس سیزدهم: تناسب آیات (1)

مقدمه

تعریف تناسب

قلمرو تناسب آیات

1. تناسب درون‌آیه‌ای

2. تناسب برون‌آیه‌ای

الف) تناسب درون‌سوره‌ای

ب) تناسب برون‌سوره‌ای

پیشینۀ بحث تناسب

تناسب آیات و وحدت موضوعی سوره‌ها

نسبت تناسب آیات و وحدت سیاقی

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس چهاردهم:‌ تناسب آیات (2)

مقدمه

بررسی تناسب بین دو آیه در الاتقان

1. آیات با ارتباطِ آشكار

2. آیات با ارتباطِ پنهان

الف) معطوف بر هم (با حروف دالِ بر اشتراك)

ب) غیرمعطوف بر هم

اسباب ربط بین دو آیۀ غیرمعطوف با حروف دالِ بر اشتراك

1. تنظیر

2. تضاد

3. استطراد

4. حسن تخلص

نمونه‌ای از تناسب برون‌سوره‌ای آیات

خلاصۀ درس

پرسش‌‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

درس پانزدهم: نسخ در قرآن

مقدمه

مفهوم‌شناسی نسخ

1. مفهوم لغوی

2. مفهوم اصطلاحی

الف) تعریف نسخ در روایات

ب) تعریف محمدرضا مظفر

پیشینۀ بحث ناسخ و منسوخ

حقیقت نسخ

قلمرو نسخ

كاربرد نسخ در غیر معنای اصطلاحی

اقسام نسخ

1. اقسام نسخ در قرآن از نظرِ منسوخ

الف) نسخ حكم، بدون نسخ خط (تلاوت)

ب) نسخ حكم و خط

ج) نسخ خط بدون نسخ حكم

نسبت نسخ تلاوت با تحریف قرآن

شرایط نسخ

1. تنافی بین حكم ناسخ و منسوخ

2. تنافی كلی بین دو حكم

3. ذكر نشدنِ زمانِ سرآمدن حكم سابق

4. تعلق نسخ به امور تشریعی

5. وحدت موضوع در ناسخ و منسوخ

بررسی شرط‌ ناظر بودنِ آیۀ ناسخ به حکم آیۀ منسوخ

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

پیوست‌های درس

پیوست 1: معانی لغوی و معنای اصلی نسخ

پیوست 2:‌ بیان و بررسی تعریف شیخ طوسی از نسخ

پیوست 3: حقیقی یا مجازی بودنِ نسبت نسخ به خداوند

پیوست 4: حقیقت بداء

درس شانزدهم: وحی و نزول قرآن، اعجاز، و محکم و متشابه

مقدمه

وحی و نزول قرآن

کاربردهای وحی در قرآن

حقیقت وحی

اقسام وحی

اطمینان پیامبر به وحی الهی و عدم خلل در آن

حکمت نزول تدریجی قرآن

اقسام نزول قرآن

اعجاز قرآن

تعریف معجزه

قرآن؛ معجزۀ جاوید پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)

وجوه اعجاز قرآن

محكم و متشابه

1. تعریف محکم و متشابه

2. قابل فهم بودن آیات متشابه

خلاصۀ درس

پرسش‌ها

منابعی برای مطالعۀ بیشتر

منابع