جايگاه استقرا در روش شهيد صدر در اقتصاد اسلامي

محمدجواد قاسمي اصل

كتاب جايگاه استقرا در روش شهيد صدر در اقتصاد اسلامي پژوهشي است در قلمرو اقتصاد اسلامي كه با تلاش پژوهشگر ارجمند حجت‌الاسلام محمدجواد قاسمي اصل نگارش يافته و در 196  صفحه رقعی توسط انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) منتشر شد.

شهید آیت‌الله محمدباقر صدر، با عرضة اثر ماندگارِ اقتصادنا به جامعة علمی، بابی نو در اندیشة اجتماعی مسلمین در عرصة دانش اقتصاد اسلامی باز کرد؛ فتح بابی که هم از جهت محتوا و هم از حیث روش نویدبخش راهی روشن و مسیری مستقیم تا رسیدن به افق علمی تمدن نوین اسلامی در عرصة اقتصاد و بلکه همة دانش‌هاي اجتماعي اسلامی بود. امروزه که اسلامی‌سازی علم اقتصاد، در کنار ديگر علوم انسانی، در بین اندیشمندان مسلمان مطرح است و متفکران اسلامیِ آشنا با علم اقتصاد را در حد وسیعی به خدمت گرفته است، معرفی و تحلیل حقیقت و اعتبار روش شهید صدر ـ معروف به روش کشفی ـ وظیفه‌ای است که بر دوش نخبگان حوزة علوم دینی سنگینی می‌کند.

هرچند روش کار ایشان در اقتصادنا، کم‌وبیش به بحث گذاشته شده است، در ارائة منظومه و زنجيرة انديشة روش‌شناختي ايشان، کار مؤثر و جامعي که بتواند روش کشفی را به نگرش اصولي و ديدگاه منطقي ایشان پيوند بزند، صورت نگرفته است. این پژوهش درصدد است تا در حد توان این خلأ را پر کند، ان‌شاء‌الله.

در منظومة فکریِ منطقی ـ اصولی شهید صدر، آنچه نقش محوري دارد، نظریة استقرای منطقی یا همان دلیل استقرایی اصولی است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که استقرا می‌تواند روش کشفی و ابزارهای اصولی قابل انطباق بر روش کشفی را توضیح دهد؛ همچنان‌که می‌تواند تحلیل‌های رایج دربارة روش کشفی را توضیح دهد.

این تحقیق که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته، و با علوم منطق، اصول فقه، فقه و اقتصاد در ارتباط است، پژوهشي بین‌رشته‌ای است و پایه‌ای برای تحقیقات مرتبط با اقتصاد اسلامی به‌شمار می‌آيد.

فصل اول، برای روش کشفی الگویی پنج‌ضلعی معرفی می‌کند: مکشوف، کاشف، منابع کشف، مراحل کشف و مبانی کشف. مکشوف، نظریة مذهبی در حوزة اقتصاد اسلامی است. کاشف، فقیه اقتصاددانی است که به کشف نظریة اقتصادی اسلام می‌پردازد. منبع کشف، شامل احکام شرعی و مفاهیم اسلامی است که هریک کارآیی ویژه‌ای در کشف نظریة مذهبی دارد. مراحل کشف، بر اساس رابطه بین منابع کشف و طبق تحلیلی که در کتاب مطرح می‌شود، شامل هشت مرحله است. ضمن بحث مراحل کشف، اشکالاتی دربارة برخی مراحل کشف همچون «انتخاب فتوای غیر» و مرجحات آن مطرح، و پاسخ داده می‌شود. مبانی کشف نيز شامل دو مبنای کلامی و معرفت‌شناختی است.

فصل دوم، دو رسالت دارد: 1. تشریح تحلیل‌های اصولی رایج دربارة روش کشفی، یعنی تحلیل‌هایی که مي‌کوشد اعتبار و مشروعیت روش کشفی را تبیین کند. در این بخش، چهار تحلیل «فهم اجتماعی»، «ظهور مجموعی»، «انسداد» و «تفکیک» مطرح می‌شود؛ 2. تبیین پیش‌نیازهای اصولی برای توضیح روش کشفی. در این بخش چهار پیش‌نیاز «احراز مشروعیت»، «وحدت یا تمایز اصولی فقه احکام و فقه نظریه»، «تقسیمات حکم شرعی» و «تقسیمات ظهور» مطرح می‌شود.

فصل سوم دو هدف را دنبال می‌کند: 1. تبیین نظریة استقرای شهید صدر. شهید صدر، نظریة استقرای خود را در کتاب الاسس المنطقیة للأستقراء تشریح کرده و از امکان تحقق یقین در استقرای ناقص سخن گفته است؛ یقینی که طبق تعبیر وي، موضوعی است و منطقی یا روان‌شناختی نیست؛ 2. تطبیق نظریة استقرای شهید صدر در آثار ایشان. شهید صدر، از نظریة منطقی خود دربارة استقرا در دانش‌های مختلفی چون منطق، کلام، اصول فقه و فقه استفاده کرده است.

فصل چهارم نيز تبیین جایگاه «نظریة استقرا» در «روش کشفی» را برعهده دارد و این رسالت را در سه گام تحقق می‌بخشد: 1. نقش مستقیم نظریة استقرا در تحقق و اعتباربخشی روش کشفی؛ 2. نقش نظریة استقرا در شکل‌گیری نظریات اصولی که می‌تواند منشأ شکل‌گیری و اعتبار روش کشفی شود؛ 3. نقش نظریة استقرا در تحقق یا اعتبار تحلیل‌های اصولی رایجی که دربارة روش کشفی وجود دارد.

خريد الكترونيكی كتاب و دانلود سی صفحه نخست کتاب در Eshop.iki.ac.ir